Muszyna to liczące niespełna 5 tysięcy mieszkańców uzdrowisko w Dolinie Popradu o ciekawej historii. Żyjący w tej okolicy Łemkowie pozostawili po sobie wspaniałe obiekty drewnianej architektury. Dawne łemkowskie cerkwie są ważnymi punktami na Szlaku Architektury Drewnianej, a niektóre z nich, dzięki swoim walorom trafiły na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Przy okazji pobytu w Muszynie i wybrania noclegów w Willi Trela warto poznać bliżej historię Państwa Muszyńskiego i zwiedzić te malownicze obiekty.

Historyczny klucz do „klucza muszyńskiego”

Kluczem nazywano zespół położonych blisko siebie posiadłości ziemskich należących do jednego właściciela i wspólnie zarządzanych. Klucze, czyli inaczej latyfundia były przeważnie majątkami magnackimi. Klucz muszyński, zwany też Państwem Muszyńskim był własnością biskupów krakowskich, w których imieniu władzę sprawował starosta muszyński i od końca XIII wieku do końca XVIII w. miał własne wojsko, sądy i administrację. W skład dawnego Państwa Muszyńskiego wchodziły dwa miasta (Muszyna i Tylicz) oraz około 40 wsi położonych obecnie w gminach Muszyna, Krynica-Zdrój, Łabowa, Piwniczna-Zdrój i Uście Gorlickie.

Łemkowie i Łemkowyna

Głównymi mieszkańcami tych ziem byli Łemkowie, zwani też Rusnakami lub Rusinami, należący do ludów wschodniosłowiańskich, w większości grekokatolicy. Określenie Łemko powstało w XIX w. od przezwiska nadanego ze względu na częste używanie słowa łem (tylko). Do II wojny światowej Łemkowie zamieszkiwali Łemkowynę, czyli obszar ciągnący się od Pienin poprzez Beskid Niski aż po Bieszczady, gdzie mieszkali Bojkowie. Po II wojnie światowej część Łemków została wysiedlona do ZSRR, a część w ramach akcji „Wisła” przesiedlono przymusowo na Ziemie Odzyskane, głównie na Dolny Śląsk.

Łemkowskie cerkwie klucza muszyńskiego

Cerkwie łemkowskie charakteryzuje zróżnicowanie wysokości trzech głównych części budowli (prezbiterium, nawa, babiniec), namiotowe dachy z uskokiem kryte drewnianym gontem i baniaste hełmy wież zwieńczone krzyżami. Prezbiterium cerkwi łemkowskiej jest na planie kwadratu lub ośmiokąta, a szeroka nawa na planie kwadratu lub prostokąta. Cerkwie dawnego Klucza Muszyńskiego to część trasy IV B (Nowy Sącz — Krynica) drogowego Szlaku Architektury Drewnianej. Cerkwie dawnego Państwa Muszyńskiego są też na Krynickim Szlaku Cerkwi Łemkowskich (trasa V). Obecnie większość z nich funkcjonuje jako katolickie kościoły.

Cerkwie dawnego Klucza Muszyńskiego na terenie gminy Muszyna

Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Miliku

Wzniesioną w XVI w. cerkiew w 1813 r. zniszczyła powódź, ale mieszkańcy szybko wznieśli nową cerkiew, w której umieścili wyposażenie uratowane z powodzi: ikonostas, ikony w bocznych ołtarzach oraz ikonę „Opłakiwanie Chrystusa” z 1700 r., wiszącą w nawie.

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce

Wzniesiona w latach 1860-1864 cerkiew ma słupową wieżę o pochyłych ścianach, obejmującą babiniec, przedsionek i zachatę (dodatkowe pomieszczenie pod szerokim okapem zamknięte ścianą z desek, które pełniło funkcję izolacyjną). Wewnątrz ikonostas i polichromia z XIX w. Ciekawostką jest „dzwon Ewy” (podwieszona do stropu sztaba z nawierconymi otworami, w którą uderzano metalowymi młoteczkami).

Cerkiew św. Michała Archanioła w Żegiestowie

Jest to cerkiew murowana, wzniesiona w latach 1917–1925. Przy cerkwi jest źródełko, które miało wytrysnąć w dniu konsekracji świątyni. Woda ze źródła miała mieć moc uzdrawiania chorób oczu i dlatego w okresie międzywojennym licznie przybywali do niego okoliczni mieszkańcy.

Cerkiew św. Dymitra Sołuńskiego (Dymitra z Tesaloniki) w Szczawniku

Została zbudowana w 1841 r. w ramach przebudowy starszej świątyni z początku XVII w. Świadczyć o tym może wyposażenie cerkwi z ikonostasem z przełomu XVIII i XIX w., ołtarzami bocznymi z 1729 r., XVII-wieczną ikoną Chrystusa Pantokratora i dzwonem z 1707 r.

Cerkiew św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku

Wzniesiona w 1837 r. w miejscu starszej świątyni i przebudowana w drugiej połowie XIX w. Ma trójdzielny układ ze ścianami o konstrukcji zrębowej i dachem krytym gontem. Ozdobą cerkwi jest niemal kompletny barokowy ikonostas z ikoną Chrystusa Dobrego Pasterza z 1775 r. i polichromia z 1861 r.

Cerkiew św. Dymitra w Złockiem

Pochodząca z lat 1867–1872 cerkiew została wyjątkowo wzniesiona na planie krzyża greckiego. Na skrzyżowaniu nawy i transeptu wznosi się kopuła wsparta na ośmiokątnym tamburze. Do nawy przylega wieża, przez którą wchodzi się do wnętrza. Wewnątrz zachował się XIX-wieczny ikonostas, ołtarze boczne i barokowy krucyfiks.

Cerkiew św. Jakuba w Powroźniku

Pierwotna cerkiew z 1600 r. była później przebudowywana, a w 1813 r. w obawie przed powodzią przeniesiona wyżej i rozbudowana. W wieży o konstrukcji słupowo-ramowej wisi dzwon z 1615 r. Zgodnie z dawnymi wierzeniami od północy nadchodziło zło, więc okna cerkwi są tylko od południa. Ściany i strop pokrywa polichromia z początku XVII w. z wyobrażeniem Trójcy Świętej i scenami ze Starego i Nowego Testamentu. Po przejęciu cerkwi przez kościół katolicki XVIII-wieczny ikonostas został podzielony, a ikonami udekorowano ściany. W 2013 r. obiekt trafił na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Wojkowej

To typowa łemkowska cerkiew o trójdzielnej budowie. Kiedyś cała cerkiew była kryta gontem, obecnie gont zachował się tylko na ścianach wieży, a dachy pokrywa blacha. W nawie wisi ikona Chrystusa Nauczającego z XVIII w. Na potrzeby obrządku katolickiego z dawnego ikonostasu usunięto carskie wrota i drzwi diakońskie.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Dubnem

Zbudowana w 1861 r. jest budowlą trójdzielną z wieżą o konstrukcji słupowo-ramowej. Wewnątrz rokokowo-klasycystyczny ikonostas i wyposażenie z XIX wieku, z którego najcenniejszym zabytkiem jest ikona „Ukrzyżowanie i złożenie Chrystusa do grobu”.

Cerkiew pw. św. Dymitra w Leluchowie

Wzniesiona w 1861 r. cerkiew zachowała rokokowo-klasycystyczny XIX-wieczny ikonostas z ikonami „pisanymi” przez Victorina Zompha z Bardejowa. Ciekawostką cerkwi w Leluchowie jest kolonia gnieżdżących się tam podkowców małych, nietoperzy zagrożonych wyginięciem.

Pozostałe cerkwie dawnego Klucza Muszyńskiego

Na ziemiach wchodzących niegdyś w skład Państwa Muszyńskiego, położonych poza gminą Muszyna, można podziwiać drewniane cerkwie w Bereście, Czyrnej, Krynicy Słotwinach, Mochnaczce Niżnej, Muszynce, Piorunce, Polanach i w Tyliczu (gm. Krynica-Zdrój), Łosiach (gm. Łabowa), Wierchomli Wielkiej (gm. Piwniczna-Zdrój) oraz w Banicy, Brunarach Wyżnych (na liście UNESCO), Czarnej i w Śnietnicy (gm. Uście Gorlickie).